Piotr Marek
Początkowo używano ich jako narzędzi do tworzenia przedmiotów codziennego użytku. Starożytni Chińczycy masowo stosowali je w medycynie, a Majowie wypełniali nimi ubytki w uzębieniu. Kamienie szlachetne towarzyszą ludzkości od zarania dziejów.
Z czasem ich wartość znacznie wzrosła. Stały się symbolem władzy, bogactwa i przynależności do społecznych elit. Już 10 tysięcy lat temu ludzie – zarówno kobiety, jak i mężczyźni – nosili je w formie ozdób.
Na Ziemi występuje naturalnie około 4 tysięcy minerałów, ale tylko niewielka ich cząstka dorobiła się miana szlachetnych. Stało się tak ze względu na rzadkość występowania i trudność wydobycia, oryginalne zabarwienie, ponadprzeciętną twardość i trwałość, a nade wszystko – ich zjawiskową urodę.
Historycznie kamienie szlachetne dzielone były na dwie klasy – szlachetną i półszlachetną. I choć dziś odchodzi się od tego podziału, to wśród tzw. „błyskotek” nieprzerwanie królują: diamenty, rubiny, szafiry i szmaragdy. W jednej linii z tą czwórką wymieniano niegdyś także ametyst, ale po odkryciu dużych zasobów tego minerału w Brazylii jego wartość i znaczenie spadły.
Kamienie szlachetne. Dlaczego są szlachetne?
Dlaczego niektóre kamienie są piękne i trwałe, inne zaś pospolite i kruche? Odpowiedź jest stosunkowo prosta i udziela nam jej nauka. Chodzi o skład i strukturę chemiczną danego minerału.
Diament zbudowany jest z atomów węgla i jest najtwardszą naturalnie występującą na Ziemi substancją. Grafit, który kojarzymy z wkładów do ołówków, również tworzą atomy węgla, ale ich struktura różni się od tej diamentu i sprawia, że grafit to jeden z najmiększych znanych nam minerałów.
Podobne różnice można zaobserwować w przypadku rubinów i szafirów. Oba kamienie zbudowane są z minerału o nazwie korund. Domieszki chromu zabarwiają jednak rubin na czerwono, a szafiry przybierają różne barwy w zależności od zawartości żelaza, tytanu i chromu.
Co jeszcze wiemy o tych fascynujących kamieniach i dlaczego od wieków, nieprzerwanie do dziś, stanowią tak ważny i cenny element zmieniających się społeczeństw w niemal każdym zakątku świata? Oto pięć ciekawostek o kamieniach szlachetnych, które zbliżą nas do odpowiedzi na te pytania.
1. Szlachetne uzębienie Majów
Nie od dziś wiadomo, że Starożytni Majowie przyozdabiali swoje zęby mieniącymi się kamieniami. Teraz wiemy jednak nieco więcej o tych praktykach. Okazuje się, że miały one wymiar nie tylko prestiżowy, ale też higieniczny.
Początkowo sądzono, że wypełnianie ubytków kamieniami szlachetnymi było w społeczeństwie Majów wyłącznie kwestią przynależności do elity i majętności. Naukowcy postanowili jednak zbadać dokładnie skład mocowania klejnotów w uzębieniu tej niezwykle rozwiniętej antycznej cywilizacji.
Okazało się, że klej, którego Majowie używali do umieszczania kamieni w zębach, miał właściwości lecznicze i higieniczne. Jak czytamy w National Geographic, w jego skład wchodziła m.in. smoła drzewna z drzewa sosnowego o właściwościach bakteriobójczych czy szałwia muszkatołowa o cechach przeciwgrzybicznych i przeciwbakteryjnych.
Wypełnienia z kamieni szlachetnych nie tylko dodawały Majom prestiżu i plasowały wyżej w hierarchii społecznej. Pomagały też przeciwdziałać chorobom zębów, w tym próchnicy, i zapewniały lepszą higienę jamy ustnej.
2. „Magiczne” właściwości Aleksandrytu
Ten niezwykle piękny kamień został odkryty zaledwie 150 lat temu w Rosji. To przezroczysty chryzoberyl, który jednak przybiera różne barwy. Te zaś zależą od rodzaju światła, na jakie Aleksandryt jest eksponowany.
W skrócie: przy świetle naturalnym Aleksandryt ma kolor zielony, natomiast przy sztucznym oświetleniu staje się czerwony. Jeśli znacie powiedzenie „szmaragd za dnia, rubin w nocy”, to już wiecie, że wzięło się ono od właściwości Aleksandrytu.
Sam kamień jest często droższy od rubinu, szafiru i szmaragdu. Jest rzadszy niż diament. Swoją nazwę zawdzięcza carowi Rosji, Aleksandrowi II. To za jego panowania został odkryty, a jego barwy – zielona i czerwona – odpowiadały ówczesnym symbolom carskiej Rosji.
Kamień występuje też w Ameryce Południowej, a ze względu na różnice w składzie chemicznym jego barwy różnią się, w zależności od miejsca wydobycia. Zmienność kolorów zawdzięcza zawartości chromu i żelaza.
3. Ametyst na otrzeźwienie?
Nazwa tego półszlachetnego kamienia wywodzi się z Greki. Od słowa, które w tłumaczeniu na język polski oznacza „trzeźwy”, „nie pijany”. W dawnych czasach wierzono bowiem, że spożywanie wina z ametystowych czar chroni pijącego przed upiciem się.
Kamień ten ma fioletowe zabarwienie, które traci pod wpływem bardzo wysokiej temperatury, i wtedy staje się przezroczysty. Swego czasu miał też pewne znaczenie religijne. W VII wieku stał się symbolem godności kleru. W katedrze krakowskiej znajduje się pierścień kardynalski należący niegdyś do Karola Wojtyły, posiadający ametystowe oczko.
4. Skala twardości Mohsa
To między innymi na jej podstawie określa się wartość kamieni. Skala Mohsa jest dziesięciostopniowa i na przeciwległych biegunach plasuje minerały najtwardsze oraz najmiększe. Co ciekawe, zestawienie to ma charakter wyłącznie porównawczy.
W praktyce oznacza to, że tworząc skalę nie nadano minerałom bezwzględnych wartości, które określałyby ich twardość, a jedynie sprawdzano, czy dany kamień (minerał badany) jest w stanie zarysować inny kamień (minerał wzorcowy). Jeśli tak się działo, minerał badany umieszczany był wyżej na skali; jeżeli natomiast minerał badany nie był w stanie zarysować minerału wzorcowego i na odwrót – wtedy oba kamienie lądowały na tym samym miejscu w skali twardości Mohsa.
Inną ciekawostką jest, że do określenia miejsca danego materiału na skali Mohsa używa się innych od minerałów przedmiotów wzorcowych. Takim przedmiotem jest na przykład… paznokieć, który jest w stanie zarysować minerały o twardości 2 i mniejszej.
Najtwardszym minerałem w skali Mohsa jest oczywiście diament, którego twardość określa się na 10. Po przeciwległej stronie znajduje się talk z oceną 1.
5. Jak i gdzie ukryć kamienie szlachetne?
Ogromna wartość kamieni szlachetnych sprawia, że są one cennym łupem w czasie trwania wojen. W trakcie II wojny światowej naziści plądrowali muzea i majątki. Chcąc się zabezpieczyć przed ewentualną stratą, ówczesny król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Jerzy VI, zlecił zakopanie klejnotów koronnych w tajnym przejściu w zamku Windsor.
Kamienie schowano w pudełku po ciasteczkach i umieszczono w skrytce znajdującej się pod poziomem ziemi. Jak się okazuje, królowa Elżbieta II nie znała tej historii aż do momentu premiery filmu dokumentalnego o klejnotach koronnych w 2018 roku. W tej samej produkcji królowa zażartowała, odnosząc się do ciężaru korony, że mając ją już na głowie nie należy się schylać, bo to doprowadziłoby do „skręcenia karku”.
Kamienie szlachetne od lat towarzyszą ludziom. Przez wieki odgrywały różne role w zmieniających się społeczeństwach. To, co nie uległo zmianie, to fascynacja, jaką są przez nas obdarzane, a co za tym idzie – ponadprzeciętna wartość, jaką im nadajemy.
